Ladapo Ademola
Oba Sir Ladapo Samuel Ademola KBE, CMG (1872–1962), anndiraaɗo kadi Ademola II, ko Alake Abeokuta tuggi 1920 haa 1962. Ko adii nde o waɗata Alake, Ademola ina jeyaa e geɗe laamu Egba Dental. Ko o tergal e diiso Egba, o woniino ardiiɗo tawtoreede kaaldigal e laamu koloñaal diiwaan Lagos e hitaande 1889 ngam heɓde hakkeeji mahngo laabi njamndi mboɗeeri rewrude e Egbaland.[1] E hitaande 1904 o yahdi e Alake Gbadebo to leydi Angalteer, ɗo laamɗo Edward VII jaɓɓii ɓe. O lomtii Oba Gbadebo e hitaande 1920 e wooteeji keewɗi ummoraade e diiso Egba.
| Jinsu | gorko  |
|---|---|
| Ɗuubi daygo | 1872 |
| Ɗoforde | Abeokuta |
| Date of death | 27 Bowte 1962 |
| Sana'aji | ngaɗoowo siyaasaje |
Gooto nder laamɓe aadaaji lesdi Naajeeriya arande'en ngam jogaago moota, o anndaama o ɗon mari jaawal ko ɓuri 30 kilomeeteer diga Abeokuta haa Ibadan nde o yahi ngam jaɓɓaago laamiiɗo lesdi Wales haa Ibadan ko adi laamiiɗo man hoota Lagos ɓaawo Durbar at Ibadan.[1] E les ardungal maako, laamu Egba Native Authority jokki kuuɗe ɗen nder Abeokuta ɗe Gbadebo fuɗɗi, hawtaade e mahngo laabi e hokkugo kuugal kuugal e ndiyam booɗɗum haa Abeokuta. O dogi o hoɗi caggal wuro Abeokuta e hitaande 1948 sabu seppooji jowitiiɗi e njoɓdi ɗi Funmilayo Ransome-Kuti, tergal suudu sarɗiiji diiwaan oo ardii, kono caggal ɗuum o arti Abeokuta e hitaande 1950.
O toɗɗaa hooreejo suudu sarɗiiji hirnaange e hitaande 1960.[2]Nguurndam e golle puɗɗaaɗe Ademola jibinaa ko e galle laamɗo Alake Ademola I e debbo mum Ọkọdabi. Rewrude e baaba makko, ko o taaniiko Jibodu, Alake Egbaland hade leñol Egba eggude Abeokuta. Caggal maayde baaba makko, Ademola I e hitaande 1877, o nawaa Lagos ngam neene makko nehde mo. O janngi ko to duɗal Ake, Abeokuta e nder Lagos, o janngi to duɗal Breadfruit, Lagos e duɗal Forsythe. Caggal nde o yalti duɗal hakkundeewal, o ƴetti junngo makko e njulaagu, caggal ɗuum e binndol. O janngi ko fayti e binndol e les J. Bagan Benjamin e hitaande 1888, caggal ɗuum o naati e John Payne Jackson mo jaaynde wiyeteende Lagos. Nde o woni to Lagos, o anndini yimɓe ko wayi no George W. Johnson, jeyaaɗo e Egba mawɗo, wasiyanke Alake Gbadebo I, Balogun Majekodunmi, tergal Ogboni e Richard Beale Blaize.
E darorɗe kitaale 1800 Laamu Egba wonnoo ko leydi keeriindi e gardagol triumvirate, Alake, Ogbonis e Yiilirde Ngenndiire Egba. Kono mawɓe ardiiɓe ɓee njiɗi ko ɓeydude gollondiral hakkunde Abeokuta e Lagos koloñaal. Ademola mo waɗi ko ɓuri heewde e nguurndam mum to Lagos, wonti jokkere enɗam hakkunde mawɓe Egba e guwerneer Henry McCallum. O waɗii kadi darnde mawnde e kaaldigal hakkunde Lagos e Abeokuta ngam yahde laawol laana njoorndi rewrude e leydi Egba. Ademola wonnoo ko wasiyanke McCallum ngam sosde laamu Egba denndinngu ngam lomtaade triumvirate.[citation needed] Laamu keso nguu ina waɗi Alake hooreejo, Egba Obas tato woɗɓe ɓee ngoni terɗe, e mawɓe jogiiɓe tiitoonde... Seriki, olori parakoyi, apena, e balogun de chrétiens. E hitaande 1901, o woniino gardiiɗo laamu Egba to Lagos, kono ɓooyaani ko o dañi luural e yoga e terɗe mayre. Ademola ndeen ƴettii ndema ko golle mum kono laamu ngu o wallitnoo to Abeokuta dañii heen seeɗa e nder hoɗɓe heen ɓee, tawi noon ko sabu njoɓdi woote kesiri.[4]Alake Ademola ko neɗɗo keewɗo faayiida e nder Egbas hoɗɓe to Lagos. Ko o laamɗo jamaanu, ɓoorniiɗo comci Engele to Lagos, rewi Gbadebo to Angalteer ngam yiylaade Edward VII. Nde Oba Gbadebo I maayi, Ademola haɓii e jappeere laamu e Daniyel Lajide, Daniyel Mann, Losi Ake e Lipede Jibodu. Ballal mawɓe Ogbonis e Egba en mawɓe hono J.K. Coker, baɗoowo wasiyaaji maayɗo Alake, e Alfa Bisiriyu Giwa, hooreejo juulɓe mawɗo to Egbaland, mballitii no feewi e suɓaade mo Alake e lewru sulyee, 1920. Laamu makko fuɗɗii ko e Ademola hebbinde tiitooɗe laamu ɗe ngalaa e sehilaaɓe makko. O sosi kadi goomu mawɓe 24 ngam yillaade gure Egba e wonde nulaaɓe makko e gure ɗee. E hitaande 1922, soldateeɓe koloñaal en jooɗiiɓe to Abeokuta sabu caggal wolde Adubi njalti, e hitaande 1924, laamu makko rokkaama polis, kasooji e departemaaji goɗɗi ɗi Lagos ƴetti e sahaa wolde. O jokki kadi e golle renndo to Abeokuta, o dañi ballal e njuɓɓudi laamu koloñaal Angalteer, o woni hooreejo laamu NativeSeppo tax e eggugol Ƴeew kadi: Muurtere rewɓe Abeokuta Ko adii hitaande 1946, Ademola wonnoo ko sehil Rev. Dotun Ransome Kuti e debbo mum, mawɗo Funmilayo Ransome Kuti. O woniino kadi gardiiɗo fedde rewɓe Abeokuta nde limti mawɗo Ransome Kuti e tergal mum. Caggal wolde ndee, jokkondiral hakkunde sehilaaɓe ɓennuɓe ɓee ɓeydii tiiɗde nde Rev. Ransome Kuti udditi biro wullitaango ngam jaɓɓaade wullitaango feewde e polis e ardiiɓe laamu ngenndi, juɓɓule ɗiɗi gonɗe e les njiimaandi Alake. Yanti heen, Funmilayo Ransome Kuti kadi ina jeyaa e sosɓe fedde rewɓe hesere to wuro Abeokuta. Ina jeyaa e ko senngo ngoo waɗi ko ɓuri teeŋtude, ittude njoɓdi rewɓe Abeokuta e wakilaagu rewɓe e nder laamuuji nokkuuji. Ko adii politik koloñaal laamu nguu, rewɓe Abeokuta ina njoginoo won e mbaadiiji wakilaagu e nder laamu, ɓe njoɓaaka no feewi. Ɓe njoginoo ko debbo gardiiɗo jogiiɗo tiitoonde Iyalode, tiitoonde jogiinde nafoore politik. Tiitoonde ndee acciraama ustaade e jamaanu laamu nguu, ko noon kadi rewɓe Egba en tawi koye mum en ngonaa wakilaaji e nder laamu Egba ko adii fof e nder yontaaji.[5]Senngo rewɓe ngo galbinii rewɓe luumooji e nder wuro ngo, e hitaande 1950, ngo yettiima 20 000 tergal.[5] Tuggi 1946 haa 1948, senngo ngoo ardii seppooji keewɗi ngam salaade yoɓde rewɓe, ŋakkeende wakilaagu rewɓe e nder laamu nguu, politikaaji jamaanu wolde ko wayi no quotas e won e nafooje njulaagu Ademola.[5] E darorɗe hitaande 1946, senngo ngoo e ujunnaaje ujunnaaje rewɓe Abeokuta ceppi ngam ɓeydude njoɓdi toowndi.[5] E lewru noowammbar 1947, rewɓe luumooji udditi luumooji nokkuuji ɗii, mbaɗi seppo to galle laamorɗo Alake, udditi damal. Seppo ngoɗngo waɗii e lewru desaambar, rewɓe ɓee mbaɗii ñalɗi e nder galle laamorɗo Ademola.[5] E hitaande 1948, rewɓe ɓee ndokki Ademola dartinde njoɓdi rewɓe. Seppo ngoo kadi heɓi ballal Ogbonis en, e darorɗe hitaande 1948, Ademola yahi e leydi ngam hisnude jam to Abeokuta.
O arti ko e hitaande 1950.
Mawningol teemedere hitaande Ademola woni ko e jappeere laamu nde Abeokuta mawnini duuɓi teemedere mum e lewru oktoobar 1930, tawi kadi hawri ko e duuɓi sappo makko. Laamu leydi Egba e Angalteer pelliti waɗde ñalngu nguu huunde maantiniinde.[6] Ko adii kewu nguu, noddaango waɗaama ngam ɓeen wonɓe e iwdi Egba yo ngar Abeoukuta ngam mawninde.[7] Koolol ngol waɗi ko mahngo suudu teemedere (Centenaire) e waɗde cenotaf Sodeke, sosɗo Abeokuta.[7] E nder juulde nde, o rokki yimɓe tiitooɗe laamu ina jeyaa heen tiitoonde Bariyun mo Ake to Sir Adeyemo Alakija, jom suudu makko. Koolol ngol kadi huutoraa ko no laawol ngam wallitde njiimaandi Alake e dow Abeokuta e binndanɗe ɗe Ladipo Solanke winndi.[8]
Tuugnorgal
Limngal kirsimeeti ngal jaaynde Naajeeriya, 1932. (1932). Lagos, Naajeeriya: W.A. P. 8 Alake ngam ardungal suudu mawɓe lesdi Naajeeriya. (1960, 02 ut). Ñalnde kala deftordu (ñalngu ñalnde kala) (1956-1960) Odebiyi, O. (1985). Abeokuta: Saare Egba'en. Lagos: VBO hakkunde leyɗeele. p. 63 Jonson-Odim & Mba 1997, p. 68. Jonson, Seriil Jeferi (1978). "VII". Rewɓe Naajeeriya e koloñaal Biritaan: Yeru Yoruba e nguurndam cuɓaaɗam (Tesis). Duɗal jaaɓi haaɗtirde Fuɗnaange-rewo. Germaan 2007, h. 53. Germaan 2007, h. 52. Germaan 2007, h. 108.